قنوات روستای چشام

قنات اولین بار توسط معدنچیان اختراع شد , زمانی که آنها برای حفر معدن های خود با مانعی چون آب روبرو شدند و برای بر طرف کردن  این مانع از دالون هایی استفاده کردند که آب را به خارج از معدن منتقل می نمود.
با افزایش جمعیت و کاهش منابع آبی مردم از این آبهای همیشه جاری برای کشاورزی و شرب استفاده نمودند و باعث توسعه این روش شدند .
قنات در زمان هخامنشیان توسعه فراوانی داشت که سر انجام آن ایجاد شهرهای با شکوهی چون اکتابان ( همدان ) , پاسارگاد , تخت جمشید , ری و ... بود .
قنات زیر بنای تکنیکی , اقتصادی و جمعیتی در امپراتوری هخامنشی بود و موجب دوام و توسعه این امپراتوری بزرگ شد .

قنات فاریاب و تیشون

روستای چشام دارای دو قنات به نام های فاریاب و چشام ( تیشون ) می باشد . این دو قنات به موازات یکدیگر با فاصله حدود 400 متر از یکدیگر از کویری ترین نقطه جنوبی دشت داورزن ( طول و عرض جغرافیایی مظهر دو قنات چشام : 57.02.24.51:E و 36.09.50.24:N فاریاب : 57.02.44.26:E و 26.10.18.86:N ) به سمت شمال ارتفاعات مهر محدوده رودخانه بهانگر امتداد دارد , طول تقریبی این دو قنات حدود 25 کیلومتر می باشد وعمق مادر چاه قنات تیشون بالغ بر 120 متر می باشد .

 قنات از سه قسمت تشکیل شده است :

مظهر یا هرنچ (دهن فرهنگ ) : قسمتی آب از گالری قنات خارج شده و در سطح زمین ظاهر می شود .

گالری : قسمتی که آب را منتقل می نماید و از دو قسمت تر کار و خشک کار تشکیل می شود .

تر کار : به قسمتی از قنات که در اعماق زمین و در دل لایه های آب دار زمین قرار دارد .

خشک کار : به قسمتی از قنات که در خارج از لایه های  آب دار زمین قرار دارد و کار این قسمت انتقال آب استعمال شده از قسمت تر کار قنات به سطح زمین است .

میله چاه : میله چاه به صورت عمودی بر مجراها یا همان گالری قنات وصل می شود و به وسیله میله چاه ها می توان به گالری قنات دسترسی داشت .

مردم روستا و قنات

قنات در گذشته

از آنجا که روستای چشام در منطقه ای کویری پایه گذاری شده است آب نقش مهمی در زندگی آدمیان ایفا می کند . مردم روستا اقدام به حفاری قنات و روستا را بر پایه این قنات ها طراحی نموده اند .

از آنجا که قنات فاریاب از درون باغات می گذرد  فضای مناسبی را برای تابستان های گرم بوجود می آورد . با مشاهده روستا متوجه می شویم که جریان آب دو قنات از کنار یخچال - آب انبار - حمام خزانه ای - قلعه روستا و نیز از داخل خانه ها می گذشته که نشان دهنده استفاده درست مردم از آب بوده و آب فقط جنبه کشاورزی نداشته است .

قنات در حال حاضر

از آنجا که در این دوره امکانات رفاهی زیاد شده است دیگر مردم به فکر استفاده بهینه از آب نیستند و آب فقط جنبه کشاورزی دارد .

علل و عوامل خرابی در قنات فاریاب و چشام

1- نفوذ ریشه طاقها به داخل گالری قنات به علت کاشت جنگل در سال 1355 در محدوده قنات .

2- در امتداد 2 تا 3 هزار متری اولیه مسیر قنات  به دلیل عمق کم گالری از سطح زمین گالری به طور مرتب ریزش نموده و باعث مسدود شدن قنات می گردد .

3- رعایت نکردن حریم قنات (توسط کشاورزان و مسئولان )

4- مسدود شدن قنات به وسیله شن های روان و مواد خارجی از طریق میله چاه ها .

5- به دلیل نفوذ نا پذیری خاک منطقه جریان سیل به راحتی از طریق میله چاه ها و شکاف هایی که در سطح زمین توسط زلزله و رانش لیجاد شده است وارد گالری قنات شده و سبب تخریب قنات شده است .

6- اصلاحات اراضی در سال 1342 .

7- حفر چاه های عمیق در اطراف قنات ها مخصوصا در نزدیکی مادر چاه مانند چاه های عمیق روستاهای کوشک باغ و مزر .

8- حمایت های دولت .

عملیاتی که باعث افزایش دبی آب و ماندگاری قنات های روستای چشام می شود :

طرح ایمن سازی و سالم سازی قنات ( به جای لایه روبی هر ساله و مسکن وار عمل کردن ) .

- رعایت حریم قنات .

- احیای اراضی به وسیله اداره منابع طبیعی و اجرای عملیات خاک ورزی در داخل ردیف درختچه های طاق و گز که مانع جریان سیل می شود .

- کاهش دبی چاه های عمیقی که در قسمت تر کار قنات حفر شده است .

- ایجاد حس همیاری بین مالکین تا در صورت تخریب قنات بدون کمک دولت اقدام به حفاظت قنات نمایند .

- استفاده از خاکریزها و بند سارها که باعث تقویت آب سفره های زیرزمینی می شود . این کار در قدیم توسط بند ها انجام می شد که هم باعث تقویت سفره های زیر زمینی  و افزایش دبی آب قنات بوده و نیز با کشت دیم در این بند سارها تولید در آمد می شده است . ( چند سال قبل خاکریزهایی در قسمت تر کار این دو قنات توسط اداره امور کشاورزی ایجاد شده است که هم اکنون نیاز به ترمیم دارد ) .

طرح ایمن سازی قنوات روستای چشام

طرح ایمن سازی گالری

استفاده از آجر سفال ک هاز نظر قیمت مناسب است ملی از نظر زمانی زمان بر می باشد .

- استفاده از کولهای سیمانی که از نظر زمان اجرا مناسب است اما به سبب سنگین بودن کول ها اجرای آن در اعماق زیاد با مشکل روبرو می شود .

- استفاده از بتن و قالب عای بتنی : ابتدا دو طرف گالری و بعد کف  را بتن ریزی نمود ه و  با آجر یا بلوکه های سیمانی اقدام به پوشش سقف گالری می نمایند . این روش بسیار وقت گیر و پر هزینه است .

طرح ایمن سازی میله چاه ها

- استفاده از کول های دایره ای شکل بسته به قطر میله چاه ها ( نظیر کول های شرکت آب و فاضلاب آب شهری ) .

هم اکنون این کار توسط اهالی روستا بوسیله تایر ماشین بجای کول ها انجام می شود .

مزایای طرح ایمن سازی قنوات روستای چشام

1- افزایش در آمد کشاورزان

2- پایین آمدن هزینه های استحصال  و افزایش آب دهی .

3- بوجود آمدن اطمینان در کشاورزان و جلوگیری از تنش های آبی در کششهای مختلف .

4- سرمایه گذاری بیشتر در امر کشاورزی و ایجاد اشتغال .

5- بالا رفتن سطح فرهنگ و سطح اجتماعی کشاورزان .

با سپاس از : علیرضا چشمی، محمد گلباف، رسول خاموشی، علی شمس آبادی و سکینه صابری(دانشجوی معماری دانشگاه تربیت معلم سبزوار، زمستان 1388)