روستای چشام؛ موقعیت و استعدادهای ‌فرهنگی، طبیعی، گردشگری و انسانی

«داورزن» غربی ترین نقطه خراسان رضوی با هزاران سال قدمت تاریخی برای بیشتر مردم آشنا نیست.

بخش داورزن با 40روستا و 50 هزار نفر در غرب شهر سبزوار واقع است که بیشتر روستاهای آن در حاشیه محور اصلی تهران - مشهد و در کنار جاده قدیم ابریشم قرار دارند.
این بخش با آب و هوایی معتدل دارای آثار تاریخی، مذهبی و دیدنی فراوانی است.
قدمت بخش داورزن به مرکزیت شهر فعلی داورزن مربوط به دوران پیش از اسلام است که خرابه های کپرنشینی موجود در نقاطی از بخش دلیل بر این مدعاست.
مساجد تاریخی روستاهای پایین ده مزینان، ریوند، چشام و مسجد جامع شهر داورزن نیز با قدمتی بسیار زیاد و با معماری اسلامی در این بخش قرار دارد.
تردد سالانه حدود هفت میلیون مسافر و زائر بارگاه حضرت ثامن الحجج علی بن موسی الرضا(ع) از مسیر این بخش حال و هوای خاصی به این بخش داده است.
چشام، روستایی از توابع دهستان کاه بخش داورزن شهرستان سبزوار است. روستای چشام که اهالی سبزوار به آن «چِشُم» و ساکنان محلی به آن «تیشون» نیز می‌گویند در 55 کیلومتری جنوب غربی سبزوار در 43 کیلومتری جنوب داورزن و در جاده تاریخی باشتین واقع شده است. 

 این روستا در طول جغرافیایی 2/57 و عرض جغرافیایی 10/36 و ارتفاع متوسط 845 متر نسبت به دشت اطراف است که موقعیت طبیعی دشتی دارد و کوه مریان با ارتفاع 1017 متر در 5 کیلومتری شمال شرقی آن قرار دارد 

شغل عمده ساکنان آن زراعت،‌باغبانی، دامداری، صنایع دستی و کارگری است و محصولات عمده کشاورزی این منطقه گندم، جو، زیره، پنبه است که همه به صورت آبی کشت می‌شود.

روستای چشام به دلیل بافت تاریخی ارزشمند و قابل توجه، بسان دیگر روستاهای سبزوار با وجود پیشرفت معماری امروزی هنوز بافت خود را حفظ نموده است. چشام دارای پیشینه بلند فرهنگی و دارای چند بنای ارزشمند تاریخی است که از آن جمله می‌توان به مسجد جامع، بقعه امام‌زاده سید ناصر بن محمد، حمام قدیمی روستا، قلعه و خندق، تپه‌های باستانی فاریاب و خواجه حسین و ... اشاره کرد. چشام قدمتی بالغ بر 15 قرن دارد.

بر اساس سرشماری سال 1386 جمعیت چشام 750 خانوار برابر با 3574 نفر است که بیش از 70 درصد آنها باسواد هستند. جمعیت دانش‌آموزی، دانشجویی و اقشار فرهنگی و مدیران دولتی برآمده از اهالی این روستا نیز در میان روستاهای بخش و مناطق هم‌جوار قابل توجه و سرآمد است.

همچنین پیشینه فرهنگی و تمدنی این روستا از موضوعات مهم و درخور توجه است که نباید از آن غافل بود. نگاشته‌های تاریخی معتبر از قدمت این روستا سخن گفته اند. برای نمونه بیهقی در تاریخ بیهق با اشاره به بخشهای دوازده‌گانه سبزوار آن زمان، بخش نهم آن را بخش کاه به مرکزیت چِشُم دانسته و از روستاهایی در این بخش یاد می‌کند که هنوز هم پابرجاست. این موقعیت ویژه موجب شده تا این روستا در گستره تاریخ مهد عالمان و اندیشمندان بزرگی باشد که هرکدام سهمی در دانش‌افزایی مسلمانان و پیشرفت علوم دینی و تربیت شاگردان و هدایت فکری مردم داشته‌اند

برخی از بزرگان سبزوار به این روستا منسوب‌اند؛ که از آن جمله می‌توان به فرهیختگان زیر اشاره کرد:

1ـ الشیخ ابو عبدالله محمد بن عمبره البیهقی الچشمی: او در چشام متولد شده و از محضر علی بن الحارث الجیباری استفاده کرده و کتابی با عنوان شرح حماسه داشته است 

2ـ الشیخ ابوالقاسم یوسف بن یعقوب البیهقی الچشمی: او در چشام چشم به جهان گشوده و از نزدیکان سلاطین و حاکمان بوده است. گویند که در ادبیات دستی داشته و نیاکانی خوب و اصیل داشته است. 

3ـ‌ الحاکم الامام ابو سعید المحسن بن محمد بن کرامه البییقی: مولد و منشاء او چشام بوده است. او در فقه و اصول کتابهای بسیاری نگاشته است؛ مانند: عیون المسائل، شرح العیون و تحکیم القول. همچنین تفسیری در قرآن در بیست جلد نوشته است.

4ـ وحید الدین علی بن ابراهیم الکاتب: او در چشام متولد شده و در سبزوار نشو و نما یافته است. او اشعاری زیبا دارد. وحید الدین سه بار توفیق زیارت بیت الله و روضه منور نبوی را یافته است

5ـ خمیریان: خانواده و تبار خمیریان در چشام زندگی می‌کرده‌اند و بزرگان بسیاری از میان این خانواده پا به عرصه وجود نهاده‌اند. فرهیختگانی چون ابوعلی خمیر و فرزند و نبیره اش ابوالعباس احمد بن علی خمیر و محمد بن الحسین بن خمیر که همگی از بزرگان روزگار خویش و شاعر بوده‌اند.

و ...

موقعیت ویژه این روستا و وجود عالمان و اندیشمندان که به برخی از ایشان اشاره شد فضای فرهنگی و تمدنی این روستا را در طول تاریخ رنگ و بویی دیگر بخشیده است. وجود بقعه منوز امام‌زاده سید ناصر و بنای تاریخی آن و بنای مسجد جامع چشام در دوره صفویان، که همگی تا کنون پا برجا مانده است، تنها بخشی از میراث ماندگار فرهنگی و تمدنی و دینی این سامان است. در ادامه با توضیحی اندک از این دو میراث ماندگار با پیشینه این روستا بیشتر آشنا خواهیم شد.

الف) بقعه سید ناصر بن محمد 

این بقعه در حاشیة جنوبی روستا واقع شده است. بدنة بنا از بیرون، دارای طرح چهار ضلعی منتظم است که بر روی آن گنبد دوپوش نسبتا بزرگی را برآورده اند . گویند که این آرامگاه بلندترین بنای خشتی دوره ایلخانی است. ارتفاع این بنا از کف مقبره تا سقف 22 متر است. بنای این آرامگاه به احتمال قوی از آثار قرن ششم یا هفتم هجری است 

ب) مسجد جامع چشام

مسجد جامع روستا که در مرکز آبادی قرار دارد یکی از مساجد تک ایوانی عصر صفویه است. این مسجد دارای حیاطی مربع شکل به اظلاع 35 متر و یک ایوان جنوبی است که در دو طرف شرق و غرب ایوان چهار شبستان (روی هم رفته 8 شبستان) وجود دارد. دیوارهای جانبی حیاط را غرفه‌های تزیینی با طاقنماهای آجری پوشانده است. مصالح به کار رفته در تمامی بنا آجر و گچ است و هیچ‌گونه کاشیکاری و گچبری دیده نمی‌شود.

ساخت این مسجد در زمان شاه طهماسب شروع و در زمان حکومت سلیمان صفوی به اتمام رسیده است. بانی مسجد شخصی به نام حاجی ملک بوده است که ظاهرا در زمان حیاتش ساخت مسجد به پایان نمی‌رسد و فرزندش حسین این بنا را تکمیل می‌کند. اطلاعاتی این‌چنین را می‌توان از شعری که در محراب شبستان غربی با مرکب بر روی کاغت نوشته شده و هر مصرع را در زیر شیشه بر روی دیوار نصب کرده اند و تا کنون باقی مانده است به دست آورد.

این بنا چند سالی است که به علت رطوبت و از بین رفتن مصالح پی ساختمان و طاقنماها شروع به نشست کرده و موجب تخریب ساختمان شده است که با استحکام بخشی پی آن می‌توان از تخریب آن جلوگیری نمود.