مردم روستای چشام در قدیم اراضی بیشتری را کشت مینمودند و میزان تولید آنها در واحد سطح بیشتر بود زیرا در آن زمان از کود شیمیائی و سم خبری نبود و کشاورزان از کود‌های حیوانی استفاده مینمودند (دهه سی وچهل) و اکثریت مردم ساکن در روستا به کار در عرصه کشاورزی ودامپروری مشغول بودند. و هرکس در امر تولید نقشی ایفا می‌نمود. بطوری که هر چند نفردر یگ گروه با مسئولیتهای متفاوت، ولی در نهایت همه برای دست یابی به یک نتیجه کار و فعالیت می‌کردند این گروههای کاری عبارتند :
گروهی بنام خرکار که کار آنها جمع‌آوری کود‌های حیوانی از اصطبل‌ها و حمل آن بوسیله الاغ به مزارع بود.
گروهی بنام گاوران بودند که کار آنها آماده سازی اراضی برای کشت بود. این گروه با بکارگیری گاوهای نر سیستانی زمین را شخم میزدند و یا اینکه اراصی را تسطیح و ماله کشی مینمودند.
گروه دیگری به نام دهقان بودند که کار آنها کاشت و داشت اراضی وآبیاری و برداشت محصول بود.
گروهی بنام دشتبان بودند که کار آنها حفاظت از اراضی ومحصولات کشت شده بود.
گروه دیگری بنام استاد کار قنات بودند که کار آنها در طی سال بر روی قنات بود بطوری که از دهن فره قنات شروع به لایروبی قنات می‌کردند تا محلی که امکان کار در داخل قنات میسر بود. وقتی کار را به انتها می‌رساندند دوباره از دهن فره شروع به کار می‌شدند. معمولا" این کار از ابتدا به انتهای قنات سالها طول می‌کشید.
در نهایت همه این گروه‌ها زیر نظر یک نفر بنام سالار یا ناظرکار می‌کردند. تعداد افراد دیگری هم بودند که در روستا اشتغال داشتند ودر خدمت کشاورزان بودند مانند آهنگران که کار آنها تولید و تهیه لوازم کشاورزی بود. جالب اینجاست که کارگاه آهنگری چشام در همان محل قدیمی خود پا بر جا است :
آری تا قبل از سال 1342 واجرای قانون اصلاحات اراضی کشاورزی ما ارزشی بود ومدیریت آن توسط خوانین منطقه اداره می‌شد. گذشته از مسائل اخلاق ومذهبی، مدیریت حاکم بر کشاورزی کشور یک مدیریت پویا بود و از آب و اراضی بهتر از حال حاضر استفاده می‌کردند. در این مدیریت کار تناوب زراعی وحتی مدیریت چند کشتی در اراضی و حواشی آن لحاظ می‌شد. ولی متاسفانه بعد از اجرای قانون اصلاح اراضی و حذف مدیریت خان سالاری و پراکندگی آب و اراضی کشور با نبود مدیریت مزارع مواجه شد وهر کس برای خودش مدیریت می‌کرد ودر نهایت بجایی رسیده که هستیم. (خالی شدن روستا‌ها از سکنه ومهاجرت آنها به شهرهای بزرگ وغیر اقتصادی شدن کار بروی اراضی و کلی مشکلات دیگر).
سپاس از: علیرضا چشمی
قنوات روستای چشام
قنات اولین بار توسط معدنچیان اختراع شد , زمانی که آنها برای حفر معدن های خود با مانعی چون آب روبرو شدند و برای بر طرف کردن این مانع از دالون هایی استفاده کردند که آب را به خارج از معدن منتقل می نمود.
با افزایش جمعیت و کاهش منابع آبی مردم از این آبهای همیشه جاری برای کشاورزی و شرب استفاده نمودند و باعث توسعه این روش شدند .
قنات در زمان هخامنشیان توسعه فراوانی داشت که سر انجام آن ایجاد شهرهای با شکوهی چون اکتابان ( همدان ) , پاسارگاد , تخت جمشید , ری و ... بود .
قنات زیر بنای تکنیکی , اقتصادی و جمعیتی در امپراتوری هخامنشی بود و موجب دوام و توسعه این امپراتوری بزرگ شد .
قنات فاریاب و تیشون
روستای چشام دارای دو قنات به نام های فاریاب و چشام ( تیشون ) می باشد . این دو قنات به موازات یکدیگر با فاصله حدود 400 متر از یکدیگر از کویری ترین نقطه جنوبی دشت داورزن ( طول و عرض جغرافیایی مظهر دو قنات چشام : 57.02.24.51:E و 36.09.50.24:N فاریاب : 57.02.44.26:E و 26.10.18.86:N ) به سمت شمال ارتفاعات مهر محدوده رودخانه بهانگر امتداد دارد , طول تقریبی این دو قنات حدود 25 کیلومتر می باشد وعمق مادر چاه قنات تیشون بالغ بر 120 متر می باشد .
قنات از سه قسمت تشکیل شده است :
مظهر یا هرنچ (دهن فرهنگ ) : قسمتی آب از گالری قنات خارج شده و در سطح زمین ظاهر می شود .
گالری : قسمتی که آب را منتقل می نماید و از دو قسمت تر کار و خشک کار تشکیل می شود .
تر کار : به قسمتی از قنات که در اعماق زمین و در دل لایه های آب دار زمین قرار دارد .
خشک کار : به قسمتی از قنات که در خارج از لایه های آب دار زمین قرار دارد و کار این قسمت انتقال آب استعمال شده از قسمت تر کار قنات به سطح زمین است .
میله چاه : میله چاه به صورت عمودی بر مجراها یا همان گالری قنات وصل می شود و به وسیله میله چاه ها می توان به گالری قنات دسترسی داشت .
مردم روستا و قنات
قنات در گذشته
از آنجا که روستای چشام در منطقه ای کویری پایه گذاری شده است آب نقش مهمی در زندگی آدمیان ایفا می کند . مردم روستا اقدام به حفاری قنات و روستا را بر پایه این قنات ها طراحی نموده اند .
از آنجا که قنات فاریاب از درون باغات می گذرد فضای مناسبی را برای تابستان های گرم بوجود می آورد . با مشاهده روستا متوجه می شویم که جریان آب دو قنات از کنار یخچال - آب انبار - حمام خزانه ای - قلعه روستا و نیز از داخل خانه ها می گذشته که نشان دهنده استفاده درست مردم از آب بوده و آب فقط جنبه کشاورزی نداشته است .
قنات در حال حاضر
از آنجا که در این دوره امکانات رفاهی زیاد شده است دیگر مردم به فکر استفاده بهینه از آب نیستند و آب فقط جنبه کشاورزی دارد .
علل و عوامل خرابی در قنات فاریاب و چشام
1- نفوذ ریشه طاقها به داخل گالری قنات به علت کاشت جنگل در سال 1355 در محدوده قنات .
2- در امتداد 2 تا 3 هزار متری اولیه مسیر قنات به دلیل عمق کم گالری از سطح زمین گالری به طور مرتب ریزش نموده و باعث مسدود شدن قنات می گردد .
3- رعایت نکردن حریم قنات (توسط کشاورزان و مسئولان )
4- مسدود شدن قنات به وسیله شن های روان و مواد خارجی از طریق میله چاه ها .
5- به دلیل نفوذ نا پذیری خاک منطقه جریان سیل به راحتی از طریق میله چاه ها و شکاف هایی که در سطح زمین توسط زلزله و رانش لیجاد شده است وارد گالری قنات شده و سبب تخریب قنات شده است .
6- اصلاحات اراضی در سال 1342 .
7- حفر چاه های عمیق در اطراف قنات ها مخصوصا در نزدیکی مادر چاه مانند چاه های عمیق روستاهای کوشک باغ و مزر .
8- حمایت های دولت .
عملیاتی که باعث افزایش دبی آب و ماندگاری قنات های روستای چشام می شود :
طرح ایمن سازی و سالم سازی قنات ( به جای لایه روبی هر ساله و مسکن وار عمل کردن ) .
- رعایت حریم قنات .
- احیای اراضی به وسیله اداره منابع طبیعی و اجرای عملیات خاک ورزی در داخل ردیف درختچه های طاق و گز که مانع جریان سیل می شود .
- کاهش دبی چاه های عمیقی که در قسمت تر کار قنات حفر شده است .
- ایجاد حس همیاری بین مالکین تا در صورت تخریب قنات بدون کمک دولت اقدام به حفاظت قنات نمایند .
- استفاده از خاکریزها و بند سارها که باعث تقویت آب سفره های زیرزمینی می شود . این کار در قدیم توسط بند ها انجام می شد که هم باعث تقویت سفره های زیر زمینی و افزایش دبی آب قنات بوده و نیز با کشت دیم در این بند سارها تولید در آمد می شده است . ( چند سال قبل خاکریزهایی در قسمت تر کار این دو قنات توسط اداره امور کشاورزی ایجاد شده است که هم اکنون نیاز به ترمیم دارد ) .
طرح ایمن سازی قنوات روستای چشام
طرح ایمن سازی گالری
استفاده از آجر سفال ک هاز نظر قیمت مناسب است ملی از نظر زمانی زمان بر می باشد .
- استفاده از کولهای سیمانی که از نظر زمان اجرا مناسب است اما به سبب سنگین بودن کول ها اجرای آن در اعماق زیاد با مشکل روبرو می شود .
- استفاده از بتن و قالب عای بتنی : ابتدا دو طرف گالری و بعد کف را بتن ریزی نمود ه و با آجر یا بلوکه های سیمانی اقدام به پوشش سقف گالری می نمایند . این روش بسیار وقت گیر و پر هزینه است .
طرح ایمن سازی میله چاه ها
- استفاده از کول های دایره ای شکل بسته به قطر میله چاه ها ( نظیر کول های شرکت آب و فاضلاب آب شهری ) .
هم اکنون این کار توسط اهالی روستا بوسیله تایر ماشین بجای کول ها انجام می شود .
مزایای طرح ایمن سازی قنوات روستای چشام
1- افزایش در آمد کشاورزان
2- پایین آمدن هزینه های استحصال و افزایش آب دهی .
3- بوجود آمدن اطمینان در کشاورزان و جلوگیری از تنش های آبی در کششهای مختلف .
4- سرمایه گذاری بیشتر در امر کشاورزی و ایجاد اشتغال .
5- بالا رفتن سطح فرهنگ و سطح اجتماعی کشاورزان .
با سپاس از : علیرضا چشمی، محمد گلباف، رسول خاموشی، علی شمس آبادی و سکینه صابری(دانشجوی معماری دانشگاه تربیت معلم سبزوار، زمستان 1388)
چشام (تیشون)
یکی از معتبرترین روستاهای منطقه است از شرق به بروغن و از غرب با خسروآباد همسایه است. در فرهنگ آبادی‌ها و مکان‌های مذهبی کشور به صورت «چِشُم» آمده است و گاه به همین صورت خوانده یا نوشته می‌شود.
ابنیه قدیمی در این روستا بسیار است و عمده‌ی آنها عبارتند از: مسجد جامع چشام که تک ایوانی و مربوط به عصر صفوی است. مصلای چشام و خرابه‌ی مقبره‌ی خواجه خضر و بقعه امامزاده سیدناصر که نمای داخلی آن بدون دستکاری و کتیبه‌ای از آن باقی مانده است.
خرابه‌های فاریاب و کِلِروون در شمال این روستا با آثار کشف شده مربوط به دوره ساسانی، پارتی، سلوکی و حتی هخامنشی قرار دارد. (قراخانی بهار، حسن، آثار باستانی و ...، ص 47).
مسجد جامع چشام:
خواجه علی شمس الدین ششمین امیر سربداری که از صاحب منصبان بانفوذ و دارای قدرتی معنوی و روحانی بود از اهالی چشام بوده است. وی قوانین و احکام شرعی را استوار ساخت و بر مخالفین و سرکشان فائق آمد و چنان قدرت گرفت که طغاتیمور برای ولی هدیه فرستاد. وی بر اثر خِسَّـتی که داشت و به خاطر سختگیری بر مأمور مالیاتی خود (پهلوان حیدر قصاب) و به خاطر دشنامی که به وی داد، به دست او کشته شد.(اوایل 753) جِشُم: دِهِ قدیم، در بعضی از نسخه‌ها به صورت جِشام نیز آمده است. یاقوت می‌نویسد:« از دیه‌های بیهق، از ولایات نیشابور در خراسان است.»(یاقوت، معجم‌البلدان، ذیل کلمه جِِشُم) از جغرافی‌نویسان قبل از یاقوت، ابن‌فُندق، آن را قصّبه‌ی ربع کاه، دانسته و از جمله‌ی مراکزی می‌داند که از دیر زمان نماز جمعه با خطبه‌هایش در آن برقرار بوده است. (ابن‌فُندق، تاریخ بیهق، صص 38 و 227) از نویسندگان بعد از یاقوت، حافظ ابرو آن را به صورت جِشُم و از دیه‌های بلوک کاه معرفی می‌کند. (حافظ ابرو، جغرافیای تاریخی خراسان، ص 51) خرابه‌های فاریاب و کِلِروون: در شمال چشام و حاشیه‌ی غربی شهرآباد، دو منطقه پیوسته باستانی قرار دارد که قدیمی‌ترین آثار سفالی این منطقه به دوره‌های پارت و ساسانی مربوط می‌شود و از زمان‌های متأخّر، بقایای خشتی و چینه‌ای در کِلِروون دیده می‌شود. امام زاده سیدناصربن محمد: 
در روستای چشام، شبیه به مصلای قدیم سبزوار و مربوط به دوره‌ی سربداران میباشد.
به نقل از: کتاب فرهنگ اماکن و جغرافیای تاریخی بیهق سبزوار، نوشته: محمد محمدی(سعید).
وجه تسمیه روستای چشام
در وجه تسمیه چشام نیز که به لهجه‌ی چشوم می‌خوانند، میگویند در مقایسه با شام یعنی «چوشام» نام گرفته است.
یعنی چوشام(مانند شام) در زمان اومیه پس از دعوت یکی از والیان اموی که در این منطقه زندگی می‌کرده به شام ایشان اظهار می‌دارند که اینجا هم در زیبایی همچون شام است.
موقعیت جغرافیای طبیعی روستا:
روستای چشام در بخش داورزن 10-36 و 02-57 به ارتفاع 845 متر از سطح دریا و در منطقه ی دشت داورزن واقع شده است.
موقعیت فعلی روستا:
خراسان رضوی-شهرستان سبزوار-بخش داورزن- روستای چشام.
پیشینه تاریخی روستای چشام:
روستای چشام که اهالی سبزوار به آن چِشُم میگویند در65 کیلومتری جنوب غربی سبزوار واقع شده است.این روستا از توابع بخش داورزن سبزوار میباشد.روستای چشام دارای بافت تاریخی ارزشمند و قابل ملاحظه ای همچون دیگر روستاهای سبزوار میباشد که با وجود پیشرفت معماری امروزی باز هم بافت قدیمی خود را حفظ نموده است.چشام دارای چندین بنای ارزشمند تاریخی که از جمله میتوان مسجد جامع،امامزاده سید ناصر بن محمد،خانه کاظم چشامی،حمام،حسینیه و... را نام برد.
تهیه کننده: علیرضا چشمی(دانشجوی معماری)
